‘Je bent nooit klaar met integriteit’

Het Huis voor klokkenluiders lanceerde onlangs de IntegriteitsWijzer. Met deze online tool kunnen organisaties zelf testen hoe ze ervoor staan op het gebied van integriteitsbeleid. Alain Hoekstra is integriteitsexpert bij het Huis voor klokkenluiders en vertelt ons waarom die IntegriteitsWijzer zo belangrijk is. “We willen organisaties – groot en klein – aan het denken zetten, voorbij het wettelijk verplichte.”

Foto van Alain Hoekstra, integriteitsexpert bij o.a. het Huis voor Klokkenluiders

Alain werkte de afgelopen 20 jaar in verschillende integriteitsfuncties bij het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Momenteel rondt hij zijn proefschrift over integriteitsmanagement af naast zijn taken voor het Huis voor klokkenluiders. Bij de afdeling Kennis en Preventie beantwoordt hij met collega’s vragen van organisaties. Daarnaast verricht de afdeling beleidsonderzoeken en ontwikkelen ze kennisproducten op het gebied van integriteitsbevordering.

“Het Huis heeft verschillende taken: onderzoek doen naar misstanden en de manier waarop melders van misstanden worden behandeld, klokkenluiders adviseren, maar dus ook werken aan kennis en preventie,” vertelt Alain. “Vaak zie je dat integriteit héél belangrijk wordt naar aanleiding van een integriteitsschending, maar daarna zakt het weer in. Tot de volgende schending of melding zich aandient. Hoe mooi zou het zijn als je kan voorkomen dat integriteitsschendingen zich voordoen. En áls ze er zijn, hoe ga je er dan goed mee om? Daar geven wij advies over.”

De Integriteitswijzer

Alains team werkt vanuit de Integriteit Infrastructuur: zeven onderwerpen die van belang zijn om ethiek en integriteit te organiseren en bewaken. “Dat zijn punten die in verschillende wetenschappelijke modellen en studies over integriteit terugkomen, zij het in andere volgordes of bewoordingen. Die punten zijn een soort kapstok voor alles wat we doen.” De IntegriteitsWijzer bestaat uit 35 vragen over die zeven punten. Met de tool kunnen organisaties hun integriteitsbeleid evalueren. Ze krijgen per categorie een score en advies over verbeterpunten.

Alain vertelt hoe twee uitgangspunten aan de basis van de IntegriteitsWijzer liggen: “De eerste is: werk integraal. Wat je vaak ziet, is dat organisaties allerlei losse maatregelen nemen. Denk aan een gedragscode, risicoanalyses, aandacht voor integriteit in de onboarding van een nieuwe medewerker of screening van nieuw personeel. Al die elementen moeten aan elkaar worden verbonden voor een effectief integriteitsbeleid. Je kunt namelijk van alles maken, maar het gaat pas werken als de verschillende onderdelen onderlinge samenhang vertonen, oftewel: het geheel is meer dan de som der delen.” Het tweede uitgangspunt is herhaling. “Zo’n integraal systeem is niet op een gegeven moment klaar of ‘af’. Je moet het regelmatig herzien en permanente aandacht ervoor vasthouden. Denk aan de doorlopende PDCA-cyclus: plan – do – check – act – en herhaal.”

Meer integraal werken

Tot nu toe is de IntegriteitsWijzer door meer dan 250 unieke organisaties gebruikt. Alain: “We kunnen in de anonieme data zien in welke sector ze zitten, wat de omvang van de organisatie is en hoe ze scoren op integriteitsmanagement. Wat opvalt, is dat zowel publieke als private organisaties gebruikmaken van de tool! De semipublieke sector, zoals de zorg en het onderwijs, blijft wat achter. De uitdagingen waarvoor zij zijn gesteld in de coronacrisis, is een mogelijke verklaring daarvoor.”

Je kunt de IntegriteitsWijzer volgens Alain op twee manieren gebruiken: je kunt hem zelf invullen en zo je integriteitsbeleid evalueren, maar je kunt ook je collega’s uitnodigen om de vragenlijst in te vullen. “Vaak zijn verschillende personen en afdelingen betrokken of relevant bij het integriteitsbeleid: denk behalve de integriteitsmanager aan onderzoekers van meldingen, de ondernemingsraad, een vertrouwenspersoon, de bedrijfsarts, financiën, communicatie en de juridische afdeling. De verantwoordelijkheid wordt gedeeld, maar ook versplinterd. Door al deze spelers de vragenlijst te laten invullen, krijg je een algemeen beeld van hoe je organisatie scoort, maar kun je ook bekijken hoe al deze individuele spelers het beleid ervaren. Dat is een ingang om het gesprek aan te gaan, en misschien wel beter samen te werken.”

Meest gestelde vragen

De grootste struikelblokken die uit adviesvragen aan het Huis naar voren komen, verschillen door de tijd heen. “Toen de klokkenluidersregeling verplicht werd, kregen we daar veel vragen over. Waar moet je dan precies aan voldoen? Hoe zet je dat op? Zijn er ook voorbeelden? Daarna kregen we veel vragen over onderzoek doen naar integriteitsschendingen. Later ook naar hulp bij het vinden van een goede vertrouwenspersoon. We zien nu algemenere vragen: van hoe je een integriteitsmanagement-systeem opzet tot vragen over de EU-richtlijn en wat dat betekent voor een individuele organisatie.” Het Huis ontwikkelt daarom praktische publicaties (zoals brochures over vertrouwenspersonen of intern onderzoek doen) om organisaties hierbij te helpen. Ook de IntegriteitsWijzer helpt om te onderzoeken welke onderwerpen meer aandacht en hulpmiddelen vragen.

Sectoren en koepels in actie

Alain heeft nog meer ambities voor de toekomst. “Mijn droom is om data uit te splitsen per sector, en dat terug te geven aan sector- en koepelorganisaties als de VNG, Unie van Waterschappen, werkgeversverenigingen en vakbonden. Zij kunnen organisaties veel gerichter ondersteunen en hebben specifieke kennis in huis.” Hij geeft een voorbeeld uit de sector gemeenten. Grote gemeenten hebben vaak een heel bureau integriteit en het proces op orde. Kleine gemeenten willen wel, maar lopen tegen een capaciteitsprobleem aan. “Je zou bijvoorbeeld centrale vertrouwenspersonen voor de sector kunnen aanstellen, waar kleine organisaties gebruik van maken. Ik denk echt dat de koepels de linking pin tussen nationale autoriteiten als het Huis voor klokkenluiders en het veld kunnen zijn.”

De IntegriteitsWijzer is vooral handig voor grote organisaties, al kunnen kleinere organisaties zich hier ook door laten inspireren. “Men heeft zelf vaak niet eens een idee van wat ze kunnen doen aan integriteitsbevordering. We hopen ze aan het denken te zetten, ook voorbij het wettelijk verplichte. De IntegriteitsWijzer laat zien wat voor breed scala aan maatregelen of acties je kunt inzetten voor een goed integriteitsbeleid. Je bent nooit klaar met integriteit.”

Meer informatie

De IntegriteitsWijzer vind je op huisvoorklokkenluiders.nl en luister ook eens de eerste podcast van het Huis over de Integriteitswijzer. Bekijk ook eens de brochures over het bevorderen van een integere organisatiecultuur of het managen van integriteit van het Huis.